UNIA EUROPEJSKA

Od 2015 roku UE systematycznie wprowadza regulacje, które stymulują proces przejścia z modelu linearnego do modelu gospodarki o obiegu zamkniętym. W 2020 roku powstało ponad 80 nowych dyrektyw unijnych i planów działań na kolejne lata, związanych z GOZ. Najważniejsze z nich przedstawiono na schemacie (Rys. 1). Dokumenty te należy więc traktować nie jako propozycję, którą można wdrożyć, a wytyczne koniecznych zmian, które im szybciej zostaną wdrożone, tym większe efekty przyniosą.

Rysunek 1. Oś czasu wdrażanych uregulowań prawnych GOZ

Plan działania na rzecz gospodarki o obiegu zamkniętym

W roku 2015 przyjęto pierwszy plan działań na rzecz gospodarki o obiegu zamkniętym UE pt. „Zamknięcie obiegu – plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym” [51], którego nadrzędnym celem jest zmniejszanie ilości wytwarzanych odpadów i zwiększenie efektywności wykorzystania zasobów naturalnych poprzez ich recykling i ponowne wykorzystanie. W planie zostały przedstawione obszary, w których konieczne jest wdrożenie GOZ, takie jak produkcja, konsumpcja, gospodarowanie odpadami, stymulowanie rynku surowców wtórnych i ponowne wykorzystywanie wody. Wskazano również priorytetowe obszary, w których należy podjąć działania w kierunku GOZ w pierwszej kolejności. Są to obszary takie jak tworzywa sztuczne, odpady spożywcze, surowce krytyczne, odpady z budowy i rozbiórki oraz biomasa i bioprodukty. Plan precyzuje konkretne zadania, jakie należy podjąć w celu skutecznego wdrożenia GOZ (np. innowacje, inwestycje oraz środki horyzontalne), a także ustala sposób monitorowania postępów w realizacji jego założeń.

Rozszerzona Odpowiedzialność Producentów (ROP)

W 2015 roku UE przyjęła plan działania na rzecz gospodarki o obiegu zamkniętym, w wyniku, którego zaczęto wprowadzać zmiany prawne. Początkowo dokument ten dotyczył odpadów, opakowań i tworzyw sztucznych, a także ekoprojektowania i rozszerzonej odpowiedzialności producentów (tzw. ROP) [47]. W sektorze budowlanym ROP ma zastosowanie do często wykorzystywanych produktów wykonanych z tworzyw sztucznych. Przykładem mogą być tutaj ramy okienne wyprodukowane z PVC, których recykling jest utrudniony z uwagi na złożoność konstrukcji i liczbę elementów. Pakiet zmian dyrektyw odpadowych, przyjętych w 2018 roku wprowadził znaczące zmiany w zakresie gospodarki odpadami i wykorzystywania opakowań. Ograniczył on możliwość składowania odpadów oraz wprowadził wysokie wymagania co do poziomu recyklingu poszczególnych frakcji odpadów. To również dało początek myśleniu o odpadach w kontekście GOZ. Powstały w tym czasie również ramy monitorowania GOZ, określające pierwsze zasady tej koncepcji.

Europejska strategia na rzecz tworzyw sztucznych Single Use Plastic (SUP)

Europejska strategia na rzecz tworzyw sztucznych, która została ogłoszona w 2019 r. i idąca w ślad za nią Dyrektywa plastikowa [48] (tzw. SUP, ang. Single Use Plastic) spowodowały duże zmiany na rynku tworzyw sztucznych. Celem ich wprowadzenia było podniesienie poziomu recyklingu i zmniejszenie ilości tworzyw sztucznych na rynku. Dyrektywa SUP koncentruje się przede wszystkim na istotnym ograniczeniu i zakazie stosowania produktów jednorazowego użytku wykonanych z tworzyw sztucznych. Dyrektywy odpadowe i Dyrektywa plastikowa wprowadzają rozszerzoną odpowiedzialność producenta za odpady opakowaniowe po produktach wprowadzonych przez niego na rynek, doprowadzając do zamykania obiegów tworzyw sztucznych.

Ekoprojektowanie

W 2019 roku przyjęto również pakiet zmian dyrektyw dot. ekoprojektowania [17].  Celem ekoprojektowania jest zmniejszenie negatywnego wpływu na środowisko naturalne w całym cyklu życia produktu, m.in. poprzez wprowadzenie wymagań dotyczących efektywności energetycznej, wykorzystywanych materiałów czy trwałości i możliwości naprawy.

European Green Deal – Europejski Zielony Ład

Komisja Europejska (KE) w 2019 roku stworzyła i opublikowała nowy plan działania dla Europy pod nazwą Europejski Zielony Ład [54], którego jednym z elementów jest gospodarka o obiegu zamkniętym. Europejski Zielony Ład przedstawia szereg działań mających na celu osiągnięcie neutralności klimatycznej Europy do 2050 r., co w kontekście GOZ oznacza m.in. odpowiedzialnie projektowane produkty, zmniejszenie ilości odpadów i wzmocnienie możliwości konsumentów w zakresie m.in. możliwości naprawy produktów, wymiany elementów, jak również zwiększenie trwałości materiałów i myślenie o elementach jako o takich, które w przyszłości można będzie ponownie wykorzystać. W lutym 2021 roku plan działania UE dotyczący GOZ został przyjęty przez KE, wytyczając kierunki i obszary, w których należy podjąć dodatkowe działania na rzecz wdrożenia gospodarki neutralnej pod względem emisji CO₂, zrównoważonej środowiskowo, wolnej od toksyn i o całkowicie zamkniętym obiegu do 2050 r., w tym przyjęcie bardziej rygorystycznych przepisów dotyczących recyklingu.

FIT for 55

Jednym z ważniejszych działań bezpośrednio wpływających na wdrażanie GOZ jest pakiet propozycji legislacyjnych zwanych Fit for 55 [65], który Komisja Europejska przyjęła w lipcu 2021 r. Celem wprowadzenia tego pakietu ma być unowocześnienie prawodawstwa, szczególnie w zakresie osiągnięcia wyznaczonych celów na 2030 r. i wsparcie we wprowadzaniu zmian transformacyjnych w gospodarce, społeczeństwie i przemyśle. Działania te mają wspomóc osiągnięcie neutralności klimatycznej do 2050 r. oraz do 2030 r. zmniejszyć emisje CO2 netto o co najmniej 55% w porównaniu do roku 1990. Pakiet Fit for 55 obejmuje wspieranie zrównoważonych produktów, wzmocnienie pozycji konsumentów w zakresie ekologicznej transformacji, przegląd przepisów dotyczących produktów budowlanych oraz strategię dotyczącą zrównoważonych produktów i usług [45].

Taksonomia UE

W czerwcu 2020 r. weszły w życie przepisy dotyczące jednolitego systemu klasyfikacji zrównoważonych inwestycji (ang. EU Taxonomy for sustainable activities). Rozporządzenie KE w sprawie Taksonomii [52] ustanawia kryteria pozwalające określić, czy dana działalność gospodarcza może być uznana za zrównoważoną. Strategia ta wyznacza kierunki transformacji modeli biznesowych wspierających realizację sześciu celów środowiskowych:

• łagodzenie zmian klimatu
• adaptacja do zmian klimatu
• zrównoważone wykorzystywanie i ochrona zasobów wodnych i morski
• przejście na gospodarkę o obiegu zamkniętym
• zapobieganie zanieczyszczeniu i jego kontrola
• ochrona i odbudowa bioróżnorodności i ekosystemów.

Obecnie opublikowano techniczne kryteria kwalifikacji dla pierwszych dwóch celów.  Dla pozostałych, w tym dla celu przejście na gospodarkę o obiegu zamkniętym,  wytyczne powinny pojawić się do końca 2023 r.

Według założeń taksonomii działalność gospodarczą kwalifikuje się jako zrównoważoną środowiskowo, jeżeli spełnia wszystkie cztery wymienione poniżej warunki:

• wnosi istotny wkład w realizację co najmniej jednego z sześciu celów środowiskowych ujętych w taksonomii
• nie wyrządza poważnych szkód dla żadnego z celów środowiskowych
• jest prowadzona zgodnie z minimalnymi gwarancjami
• spełnia techniczne kryteria kwalifikacji.

Najważniejszym dokumentem wprowadzającym regulacje wchodzące ściśle w zakres gospodarki o obiegu zamkniętym jest Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/852 wraz z późniejszymi zmianami i aktami delegowanymi. Dokumenty te wymuszają zmiany w innych regulacjach, rozporządzeniach oraz wytycznych związanych z wprowadzaniem, monitorowaniem i wdrażaniem gospodarki o obiegu zamkniętym. Bardzo dokładnie precyzuje ono odpowiedzialność w zakresie np. instalacji w budownictwie oraz odnośnie do odpadów budowlanych i elementów, które należy ponownie wykorzystać.